Kichik biznes subyektlarida buxgalteriya va soliq hisobini to‘liq yo‘lga qo‘yish uchun ko‘pincha vaqt va resurslar yetishmaydi. Natijada tadbirkorlar qonun bilan bog‘liq muammolarga duch kelishi, moliyani samarasiz boshqarish orqali pul yo‘qotish xavfiga tushishi mumkin. Quyida kichik korxonalar yo‘l qo‘yadigan 10 ta eng ko‘p uchraydigan xatolarni ko‘rib chiqamiz va ularning oldini olish bo‘yicha tavsiyalar beramiz.
1. Shaxsiy va biznes moliyasini ajratmaslik
Muammo nimada
Shaxsiy va korporativ mablag‘larning aralashib ketishi hisobni yuritish va hisobotlarni tayyorlashni qiyinlashtiradi. Agar tadbirkor shaxsiy va biznes xarajatlari uchun bitta hisobvaraq/kartadan foydalansa, keyinchalik qaysi to‘lovlar biznesga, qaysilari shaxsiy ehtiyojlarga tegishli ekanligini aniqlash qiyin bo‘ladi.
Shaxsiy va korporativ mablag‘larning aralashib ketishi hisobni yuritish va hisobotlarni tayyorlashni qiyinlashtiradi. Agar tadbirkor shaxsiy va biznes xarajatlari uchun bitta hisobvaraq/kartadan foydalansa, keyinchalik qaysi to‘lovlar biznesga, qaysilari shaxsiy ehtiyojlarga tegishli ekanligini aniqlash qiyin bo‘ladi.
Oqibatlari qanday bo‘ladi
- Soliq deklaratsiyalarini to‘ldirishdagi xatolar.
- Soliq yoki jarimalar hisoblanishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan daromad va xarajatlar haqidagi noto‘g‘ri ma’lumotlar.
- Biznesning moliyaviy ko‘rsatkichlari ustidan nazoratni yo‘qotish.
Qanday oldini olish mumkin
- Biznes uchun alohida bank hisoblari va kredit kartalarini oching va ulardan faqat ish maqsadlarida foydalaning.
- Oyda bir marta (yoki ko‘proq) noto‘g‘ri yoki maqsadsiz xarajatlarni bartaraf etish uchun barcha operatsiyalarni tekshirib chiqing.
2. Xodimlarni noto‘g‘ri tasniflash
Muammo nimada
Ko‘pincha tadbirkorlar xodimlarni fuqarolik-huquqiy shartnomalar (pudrat shartnomasi, xizmatlar ko‘rsatish shartnomasi) bo‘yicha jalb qiladilar, aslida esa to‘liq mehnat shartnomasini tuzish talab etiladi. Kadrlarni bunday "aylanma" rasmiylashtirish soliqlar va ijtimoiy ajratmalar to‘lashdan bo‘yin tovlash sifatida baholanishi mumkin.
Oqibatlari qanday bo‘ladi
Ko‘pincha tadbirkorlar xodimlarni fuqarolik-huquqiy shartnomalar (pudrat shartnomasi, xizmatlar ko‘rsatish shartnomasi) bo‘yicha jalb qiladilar, aslida esa to‘liq mehnat shartnomasini tuzish talab etiladi. Kadrlarni bunday "aylanma" rasmiylashtirish soliqlar va ijtimoiy ajratmalar to‘lashdan bo‘yin tovlash sifatida baholanishi mumkin.
Oqibatlari qanday bo‘ladi
- Tekshiruv paytida soliq va ijtimoiy organlar shartnomalarni qayta kvalifikatsiya qilishi, soliqlar, penya va jarimalar hisoblashi mumkin.
- Mehnat nizolari xavfi: xodim sudda shartnoma shakliga e’tiroz bildirishi mumkin va u shtatdagi xodim deb tan olinganda, ish beruvchi to‘liq olinmagan ish haqi, ta’til va boshqalarni to‘lashga majbur bo‘ladi.
Qanday oldini olish mumkin
- Kadrlarni to‘g‘ri rasmiylashtirish uchun Mehnat kodeksi va Soliq kodeksi (O‘zbekistonda - ularning dolzarb tahriri) talablarini o‘rganing.
- "Shtatdagi xodim" va "tashqi pudratchi" (frilanser, maslahatchi) tushunchalarini aniq ajrating.
- Shubha tug‘ilsa, yurist yoki professional buxgalter bilan maslahatlashing.
3. Mayda xarajatlar kuzatilmasligi
3. Mayda xarajatlar kuzatilmasligi
Muammo nimada
Kichik xarajatlar (kanselyariya, transport, ofis uchun qahva va h.k.) ahamiyatsizdek tuyuladi, shuning uchun ularga katta e’tibor berilmaydi. Biroq, ular jami xarajatlarning sezilarli qismini tashkil etishi va moliyaviy hisobotni buzib ko‘rsatishi mumkin.
Kichik xarajatlar (kanselyariya, transport, ofis uchun qahva va h.k.) ahamiyatsizdek tuyuladi, shuning uchun ularga katta e’tibor berilmaydi. Biroq, ular jami xarajatlarning sezilarli qismini tashkil etishi va moliyaviy hisobotni buzib ko‘rsatishi mumkin.
Oqibatlari qanday bo‘ladi
- Korxona moliyasining noaniq manzarasi.
- Soliq solinadigan bazani hisoblashda xarajatlarning bir qismini hisobdan chiqarish imkoniyati yo‘qligi (tasdiqlovchi hujjatlar mavjud bo‘lmaganda).
- Ichki va tashqi auditdagi qiyinchiliklar.
Qanday oldini olish mumkin
- Cheklar, kvitansiyalar va hatto kichik summalar bo‘yicha yukxatlarni ham albatta to‘plang va saqlang.
- Xarajatlarni hisobga olish tizimini tashkil qiling: ko‘plab buxgalteriya dasturlari har bir tranzaksiyani ma’lum bir xarajat moddasi bo‘yicha qayd etish imkonini beradi.
4. Buxgalteriya hisobini "keyinroqqa" qoldiradilar
Muammo nimada
Ayrim tadbirkorlar hisobni muntazam yuritishmaydi (masalan, bir necha oyda bir marta) yoki hisobotlarni oxirgi daqiqada shoshilinch tayyorlashga tushadi.
Ayrim tadbirkorlar hisobni muntazam yuritishmaydi (masalan, bir necha oyda bir marta) yoki hisobotlarni oxirgi daqiqada shoshilinch tayyorlashga tushadi.
Oqibatlari qanday bo‘ladi
- Hisobot topshirish muddatlarini o‘tkazib yuborish xavfi yuqori (O‘zbekistonda bu choraklik soliq hisoboti, yillik deklaratsiya va hokazo bo‘lishi mumkin).
- Tartibga solinmagan hujjatlarning to‘planishi xatolarga va muhim moliyaviy ma’lumotlarning yo‘qolishiga olib keladi.
- Boshqaruv qarorlari eskirgan yoki to‘liq bo‘lmagan ma’lumotlar asosida qabul qilinadi.
Qanday oldini olish mumkin
- Buxgalteriya hisobini kamida har oyda, imkon bo‘lsa har haftada yangilab turishga harakat qiling.
- Hisobotlarni topshirishning asosiy sanalari bo‘yicha eslatmalar va tekshiruv ro‘yxatlaridan foydalaning (ularni taqvimga yoki maxsus ilovalarga kiritish mumkin).
5. Professional dasturiy ta’minotdan foydalanmaslik
Muammo nimada
Hisobni "qo‘lda" (Excel yoki qog‘ozda) yuritish juda ko‘p mehnat talab qiladi va inson omilining ta’siriga moyil. Zamonaviy bulutli xizmatlar va mahalliy dasturlar buxgalterlar va tadbirkorlarning ishini yengillashtiradi, shuningdek, ko‘plab jarayonlarni (soliqlarni hisoblash, hisobotlarni shakllantirish va boshqalarni) avtomatlashtirish imkonini beradi.
Hisobni "qo‘lda" (Excel yoki qog‘ozda) yuritish juda ko‘p mehnat talab qiladi va inson omilining ta’siriga moyil. Zamonaviy bulutli xizmatlar va mahalliy dasturlar buxgalterlar va tadbirkorlarning ishini yengillashtiradi, shuningdek, ko‘plab jarayonlarni (soliqlarni hisoblash, hisobotlarni shakllantirish va boshqalarni) avtomatlashtirish imkonini beradi.
Oqibatlari qanday bo‘ladi
- Hisob-kitoblardagi qo‘lda qilingan xatolarni o‘z vaqtida aniqlash qiyin.
- Hisobot shakllarini yangilash va qonunchilikdagi o‘zgarishlarni hisobga olishda qiyinchiliklar yuzaga keladi.
- Takrorlanadigan vazifalar uchun vaqt behuda sarflanadi.
Qanday oldini olish mumkin
- Mos dasturni tanlang (masalan, "1S:Buxgalteriya," Azma Finance, QuickBooks Online, SAP Business One va boshqa mahalliy yechimlar). Tizim mahalliy xususiyatlarni hisobga olishi va Soliq kodeksidagi o‘zgarishlarga muvofiq yangilanib turishi muhim.
- Xodimlarni tanlangan dasturda ishlashga o‘rgating yoki hisobni to‘liq yurita oladigan mutaxassisni ishga oling.
6. Soliq deklaratsiyalarini kechiktirib topshirish
Muammo nimada
Belgilangan muddatdan kechikib deklaratsiya topshirish yangi tadbirkorlarning keng tarqalgan xatosi. Buning sabablari turlicha: oddiy unutishdan tortib, vaqt yetishmasligiga qadar.
Belgilangan muddatdan kechikib deklaratsiya topshirish yangi tadbirkorlarning keng tarqalgan xatosi. Buning sabablari turlicha: oddiy unutishdan tortib, vaqt yetishmasligiga qadar.
Oqibatlari qanday bo‘ladi
- Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeks va Soliq kodeksida nazarda tutilgan jarimalar va penyalar (O‘zbekiston va boshqa mamlakatlarda).
- Soliq organlari tomonidan hisob raqamlarni bloklash yoki qo‘shimcha tekshiruvlar o‘tkazish ehtimoli.
- Kredit hisobotlari va banklar bilan munosabatlarga doir masalalarda kompaniyaning kredit tarixi yomonlashishi mumkin.
Qanday oldini olish mumkin
- Barcha asosiy muddatlar (oylik, choraklik va yillik hisobotlar) ko‘rsatilgan hisobot taqvimini tuzing.
- Agar mustaqil ravishda hisob yuritish imkoniyati bo‘lmasa, vazifani mas’ul buxgalterga yoki autsorsing kompaniyasiga topshiring.
7. Barcha zarur hujjatlarni saqlamaslik
Muammo nimada
Bitimlar, ish haqi, inventarizatsiya, xizmat safarlari va boshqalarga oid hujjatlarning bir qismi yo‘qolishi yoki muddatidan oldin yo‘q qilinishi mumkin. Tekshiruv paytida bunday "bo‘shliqlar" soliq nizolariga sabab bo‘ladi.
Bitimlar, ish haqi, inventarizatsiya, xizmat safarlari va boshqalarga oid hujjatlarning bir qismi yo‘qolishi yoki muddatidan oldin yo‘q qilinishi mumkin. Tekshiruv paytida bunday "bo‘shliqlar" soliq nizolariga sabab bo‘ladi.
Oqibatlari qanday bo‘ladi
- Xarajatlarni tasdiqlash imkonsizligi, natijada soliq bazasi oshirib ko‘rsatilishi mumkin.
- Saqlash tartibiga rioya qilmaganlik uchun jarimalar (O‘zbekiston Respublikasida saqlash muddatlari aksariyat buxgalteriya va soliq hujjatlari uchun odatda kamida 5 yilni tashkil etadi).
- Sud jarayonlarida qo‘shimcha moliyaviy xatarlar yuzaga kelishi mumkin.
Qanday oldini olish mumkin
- Elektron arxiv yarating (qog‘oz hujjatlarni skanerlang va tizimlashtiring).
- Asl nusxalarni kamida qonunda belgilangan muddat davomida saqlang (normativ-huquqiy hujjatlarga qarab aniqlashtiring).
- Arxiv uchun mas’uliyatni muayyan xodim yoki bo‘limga yuklagan ma’qul.
8. Soliqlarni rejalashtirmaydilar
Muammo nimada
Soliq yuki biznes uchun eng muhim xarajat moddalaridan biridir. Agar hech bo‘lmaganda minimal rejalashtirish amalga oshirilmasa, kompaniya soliqlarni ortiqcha to‘lashi yoki to‘lov davrlarida kassa uzilishlariga duch kelishi mumkin.
Soliq yuki biznes uchun eng muhim xarajat moddalaridan biridir. Agar hech bo‘lmaganda minimal rejalashtirish amalga oshirilmasa, kompaniya soliqlarni ortiqcha to‘lashi yoki to‘lov davrlarida kassa uzilishlariga duch kelishi mumkin.
Oqibatlari qanday bo‘ladi
- Mavsumiylik va to‘lov jadvalini tushunmaslik aylanma mablag‘larning yetishmasligiga olib kelishi mumkin.
- Potensial imtiyozlar va soddalashtirilgan soliqqa tortish rejimlari (masalan, kichik biznes uchun) foydalanilmay qoladi.
- Biznesning optimallashtirilmagan tuzilmasi (masalan, soliq qonunchiligidagi o‘zgarishlarni hisobga olmagani).
Qanday qilib oldini olish mumkin
- Soliq mutaxassislari bilan muntazam ravishda maslahatlashing.
- Qaysi soliq rejimlari aynan sizning biznesingizga mos kelishini o‘rganing (umumiy rejim, soddalashtirilgan, qat’iy belgilangan soliq va boshqalar).
- To‘lovlar arafasida "o‘ta" taqchillikka yo‘l qo‘ymaslik uchun soliqlarni to‘lash uchun pul zaxiralarini oldindan shakllantiring.
9. O‘z kitoblarining auditini o‘tkazmaydilar
Muammo nimada
Ichki nazorat va audit hisobdagi xatolarni, kontragentlar ma’lumotlari bilan tafovutlarni, ish haqining noto‘g‘ri hisoblanishini va boshqalarni o‘z vaqtida aniqlashga yordam beradi. Biroq, kichik korxonalar ko‘pincha auditni "ortiqcha hashamat" deb hisoblab, undan tejab qolishadi.
Ichki nazorat va audit hisobdagi xatolarni, kontragentlar ma’lumotlari bilan tafovutlarni, ish haqining noto‘g‘ri hisoblanishini va boshqalarni o‘z vaqtida aniqlashga yordam beradi. Biroq, kichik korxonalar ko‘pincha auditni "ortiqcha hashamat" deb hisoblab, undan tejab qolishadi.
Oqibatlari qanday bo‘ladi
- Hisobdagi yashirin muammolar juda kech aniqlanadi (ko‘pincha soliq tekshiruvi paytida).
- Davrdan davrga to‘planib borayotgan ishonchsiz ma’lumotlar va xatolarning ko‘payishi.
- Korxonaning moliyaviy holatini obyektiv baholay olmaslik.
- Qanday qilib oldini olish mumkin
- Korxona qonun bo‘yicha tashqi audit o‘tkazishga majbur bo‘lmasa ham, vaqti-vaqti bilan mutaxassislarga mustaqil tekshiruv o‘tkazishni buyurtma qilish yoki ichki auditni tayyorgarlik ko‘rgan xodimlar kuchi bilan o‘tkazish mumkin.
- Yiliga kamida bir marta aktivlarni inventarizatsiya qiling va kontragentlar bilan hisob-kitoblarni (o‘zaro qarzlar va to‘lovlar bo‘yicha) solishtiring.
10. Mutaxassislardan yordam so‘ramaydilar
Muammo nimada
Barcha buxgalteriya va soliq masalalarini mustaqil ravishda hal qilishga urinish ko‘pincha xatolarga olib keladi, ayniqsa tadbirkor tegishli tajribaga ega bo‘lmasa.
Barcha buxgalteriya va soliq masalalarini mustaqil ravishda hal qilishga urinish ko‘pincha xatolarga olib keladi, ayniqsa tadbirkor tegishli tajribaga ega bo‘lmasa.
Oqibatlari qanday bo‘ladi
- Hisobni noto‘g‘ri yuritish va asossiz jarima xavfi.
- Biznesni rivojlantirishga emas, balki o‘zi tushunmaydigan kundalik ishlarga vaqt sarflaydigan mulkdorning haddan tashqari charchashi va "kuyib ketishi".
Qanday qilib oldini olish mumkin
- To‘liq yoki qisman ish bilan ta’minlangan professional buxgalterni ishga oling. Agar shtatdagi xodim uchun mablag‘ bo‘lmasa, autsorsing buxgalteriya firmalari yoki onlayn buxgalteriyadan foydalaning.
- Murakkab savollar tug‘ilganda, soliq va huquqiy ekspertlar bilan maslahatlashing.
- Qonun hujjatlaridagi yangiliklar va o‘zgarishlarni rasmiy manbalar orqali kuzatib boring: O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi (DSQ), Moliya vazirligi sayti va boshqalar.
Xulosa
Buxgalteriya hisobidagi xatolar jiddiy muammolarga olib keladi: jarimalar, hisoblarni bloklash, pul va obro‘ni yo‘qotish. Ammo oddiy qoidalarga rioya qilinsa, sanab o‘tilgan barcha xavflarni minimallashtirish mumkin:
- Hisob-kitobni o‘z vaqtida va muntazam ravishda olib borish.
- Barcha kerakli hujjatlarni saqlash va tasniflash.
- Soliqlarni rejalashtirish va mutaxassislar bilan maslahatlashish.
- Tekshiruvlar o‘tkazish va ishonchli dasturiy ta’minotdan foydalanish.
Bunday yondashuv kichik biznesga nafaqat qonunchilik talablarini bajarishga, balki moliyani boshqarish bo‘yicha yanada puxta o‘ylangan qarorlar qabul qilishga yordam beradi.
